Centrale stuwwallen

Op de Veluwe bevindt zich het grootste oppervlak droge heide van Nederland, een landschap dat bijvoorbeeld ook in het Gooi nog bestaat. Waar vergrassing door stikstofvervuiling effectief bestreden wordt, kleurt deze heide elke augustus nog prachtig paars. Daarmee ligt de eerste icoonsoort bijna voor de hand: struikheide.

Wat tijdens zo’n paarse heidewandeling minder opvalt, zijn de verdwenen andere bloemkleuren in dat landschap – met name de kleur geel. Gezonde, niet te sterk verzuurde heidevelden, horen in lente en zomer vol te staan met gele composieten, zoals muizenoor, zandpaardenbloem, gewoon biggenkruid, kleine leeuwentand en bijvoorbeeld stijf havikskruid.

Naast heide, zandverstuivingen en bos, bestaat er van oorsprong nog een andere belangrijke biotoop op de centrale stuwwallen – die bovendien het meest soortenrijk is: de heischrale graslanden. De heischrale graslanden bevinden zich vaak op de overgangszone van droge heide naar nattere gebieden, of op plekken met wat leem in de bodem. Het subtiele verschil in de voedselrijkdom blijkt een balanceeract: heischrale graslanden gaan zeer sterk achteruit door verdroging en verzuring door stikstofvervuiling.

Herstel van deze biotoop is van groot ecologisch belang vanwege de hoge biodiversiteit. Naast bovengenoemde gele composieten horen op de heischrale graslanden nog tal van andere bloeiende kruiden te staan, waarvan sommige relatief algemeen, zoals tormentil, grasklokje, hondsviooltje, driekleurig viooltje, boerenwormkruid en duizendblad, naast zeldzame orchideeën en valkruid (ook bekend als wolverlei, en arnica), een echte icoonsoort voor de Veluwe, die helaas sterk achteruitgaat. Ook dit is een composiet, maar dan een opvallende, met een vrij grote oranjegele, geurende bloem met kroonbladeren die op een vrij lange stengel bove de vegetatie uitsteekt. De belangrijkste overgebleven groeiplaats van valkruid in Nederland bevindt zich op het militaire schietterrein de Harskamp, waar de soort profiteert van het beheer van preventieve grasbranden.

Een andere echte icoonsoort, die lokaal ook in de Gelderse Vallei en nattere delen van de Utrechtse Heuvelrug voorkomt, is de blauw bloeiende klokjesgentiaan. Dit is de waardplant van het gentiaanblauwtje – een zeldzame blauwe dagvlinder die nog rondvliegt op een aantal vochtige terreinen, verspreid door de streek. Andere icoonvlinders zijn de dennenuil en het karmozijnrood weeskind, dat leeft in uitgestrekte oude eikenbossen, en de eik ook als waardplant heeft.

Over die eiken gesproken: naast de uitgestrekte heidevelden omvat de streek ook de twee grootste bosgebieden van Nederland. Toch is het aandeel oud bos daarbinnen gering: het gaat vaak om plantages voor de bosbouw op oude heidevelden en zandverstuivingen, met monoculturen van bijvoorbeeld de (uitheemse) Douglasspar of Amerikaanse eik. Daarnaast zijn er bossen met grove den en substantiële beukenbossen, aangevuld met zomereik – en komen er lokaal op de Veluwe en Utrechtse Heuvelrug ook nog wilde populaties van wintereik voor.

Ecologisch waardevolle soorten staan vaak in de ondergroei en in bosmantels met wat meer lichtinval. De twee belangrijkste zijn sporkehout en lijsterbes, die meestal als wild (autochtoon) kunnen worden beschouwd – en uitstekende soorten zijn voor een ecologische streektuin. Met name op de Utrechtse heuvelrug staat op lichtere plekken relatief veel brem, lokaal zelfs gaspeldoorn. Op vochtiger delen is de geoorde wilg kenmerkend, terwijl de boswilg ook drogere grond aankan. Op plekken met iets meer leem komen de eenstijlige meidoorn en hondsroos tot hun recht, ook mooie soorten voor een ecologische tuin.

Bossen vormen ook het leefgebied voor een zeldzame en iconische bijensoort voor de streek: de boszandbij. Deze onopvallende kleine wilde bij vliegt vrij laat in de zomer, nestelt in de grond, en heeft voor stuifmeel een voorkeur voor braam. De soort komt in Nederland vermoedelijk alleen nog voor in de noordelijke helft van de Veluwe.

Al even zeldzaam, klein en onopvallend en toch iconisch voor de streek is de zadeldwergzandbij, die een paar jaar geleden is herontdekt op de Veluwe, op de Ginkelse heide bij Ede – en op Kroondomein Het Loo. De soort kwam vroeger algemeen voor op de heischrale graslanden, en is met het wegkwijnen daarvan bijna verdwenen. De zadeldwergzandbij is voor het verzamelen van stuifmeel afhankelijk van de aanwezigheid van tormentil.

Een andere icoonbij voor de streek is de kortsprietgroefbij, die in Nederland vrijwel exclusief voorkomt in heideterreinen op de Veluwe, Utrechtse Heuvelrug en het Gooi, en daar afhankelijk is van bovengenoemde gele composieten. Ook de zwarte sachembij is een zeldzame specialiteit van de streek, die voorkomt bij Veenendaal en het Gooi, en een voorkeur lijkt te hebben voor rolklaver, rode klaver en wikkesoorten.

Andere typische streeksoorten zijn de kleine bandgroefbij, de bosgroefbij, de kleine roetbij en grote roetbij met parasieten als de matglanswespbij en bruinsprietwespbij, de paardenbloembij en dubbeldoornwespbij en tot slot de bosbesbij en de bruine bremzandbij – om de ecologische waarde van de bosbes en de brem nog te onderstrepen.